إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً «فرقان۷۰»
مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند. پس اینان (کسانى هستند که) خداوند بدى‌هایشان را به نیکى تبدیل مى‌کند، و خداوند آمرزنده و مهربان است.
نکته ها
چند برابر شدن عذاب مجرمین که در جمله‌ى «یُضاعَفْ» آمده است، با عدل الهى مخالفتى ندارد، زیرا عذاب مضاعف در شرایطى است که گناه، آثار شوم و چند برابر داشته باشد. مثلًا زناکار هم گناه مى‌کند و هم دیگرى را به گناه وادار مى‌سازد و هم چه بسا از این گناه، فرزند حرامزاده‌اى به دنیا مى‌آورد که گرایش‌هاى منفى دارد. در قتل نفس نیز قاتل، فردى را مى‌کشد، ولى افرادى را داغدار، بى‌سرپرست ویتیم وجامعه را ناامن مى‌کند. هریک از این عناوین به تنهایى قابل کیفر است، همان‌گونه که اگر کسى سنّت بدى را در جامعه بنا نهد در طول تاریخ هر کس به آن سنّت عمل کند، براى مؤسّس آن نیز گناهى ثبت مى‌شود.
به پیامبر صلى الله علیه و آله گفته شد: فلانى انسان بدبختى است، زیرا بسیارى از گناهان را مرتکب شده است. پیامبر فرمود: هرگز چنین نیست که شما مى‌گویید، بلکه او نجات یافت و به حسن عاقبت رسید و گناهانش از بین رفت و به حسنات تبدیل شد. زیرا او روزى از راهى مى‌گذشت، مؤمنى را دید که عورتش پیدا بود و خود متوجّه نبود. (گویا خواب بوده است) این شخص بدن او را پوشاند و براى آن که خجالت نکشد او را با خبر نکرد،
وقتى آن مؤمن متوجّه شد، در حقّ او چنین دعا کرد: خداوند به تو پاداش بسیار عطا کند، آخرت تو را با خیر همراه سازد و در حساب با تو مناقشه و سختگیرى نکند. خداوند دعاى آن مؤمن را در حقّ آن شخص، مستجاب فرمود و او خوش عاقبت شد.
وقتى که این مژده‌ى پیامبراکرم صلى الله علیه و آله به آن گناهکار رسید او از همه‌ى گناهانش توبه کرد و اهل طاعت خدا شد. پس از یک هفته که گروهى از دشمنان اسلام به مدینه حمله کردند، پیامبر صلى الله علیه و آله دستور دفاع داد، آن مرد نیز همراه با مسلمانان دیگر براى دفاع آماده شد و در درگیرى با دشمنان به شهادت رسید و عاقبتش به خیر وسعادت ختم گردید.
- عواملى وجود دارد که کیفر را چند برابر مى‌کند. برخى از آن عوامل به این شرح است:
۱- گاهى داشتن شخصیّت اجتماعى، کیفر مجرم را دو برابر مى‌کند. خداوند به زنان پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌فرماید: «مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ» «۲» هر کس از شما همسران پیامبر کار زشت انجام دهید، دو برابر کیفر دارید.
۲- گاهى زمان، گناه را دو برابر مى‌کند. مثل گناه در روز جمعه، چنانکه در روایات آمده است که کار خیر و یا شر در روز جمعه دو برابر سنجیده مى‌شود. «۳»
۳- گاهى گناهِ کلیدى است، یعنى علاوه بر انحراف شخص، دیگران را نیز منحرف مى‌کند.
الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً … یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ «۴»
پیام ها
۱- کیفرهاى قیامت، هم کمّى است، «یَخْلُدْ» و هم کیفى. «مُهاناً»
۲- اسلام، بن‌بست ندارد. گنهکار نیز راه بازگشت دارد. «إِلَّا مَنْ تابَ»
۳- در هنگام ارتکاب گناه، ایمان از کف مى‌رود، و هنگام توبه باز مى‌گردد. «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ»
۴- توبه، یک انقلاب همه جانبه است، نه یک حرکت سطحى ولفظى، عمل صالح
«۲». احزاب، ۳۰.
«۴». هود، ۱۹- ۲۰.
نشانه‌ى توبه واقعى است. «تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ»
۵- توبه و ایمان واقعى، کارهاى انسان را تغییر مى‌دهد و رفتار ناپسند او را اصلاح مى‌کند. «وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً»
۶- همان گونه که خداوند در آفرینش هستى از خاک وکود، گُل مى‌سازد، سیّئات انسان‌ها را به حسنات تبدیل مى‌کند. «یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»
====================================
شأن نزول آیات ۶۸ تا ۷۰:
عبدالله بن مسعود گوید: از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم سؤال کردم کدام گناه از همه بزرگتر است، فرمود: شریک قرار دادن از براى خدائى که تو را آفریده است، سپس گفتم: بعد از آن کدام گناه، بزرگتر است؟ فرمود: کشتن فرزند خود از ترس این که مبادا در خوردن طعام با تو شریک گردد، باز گفتم: بعد از آن کدامیک از گناهان بزرگتر از همه است؟ فرمود: زناکردن با زن شوهردار همسایه، سپس گوید: بعد از این سؤال آیه ۶۸ – براى تأیید گفتار پیامبر نازل گردید.
ابن عباس گوید: مشرکین نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: یا محمد ما که آدم‌کشى کرده و قتل نفس نموده ایم و نیز عمل زنا هم انجام داده ایم در صورت اسلام آوردن تکلیف ما چه خواهد شد؟ در جواب آن‌ها آیات ۶۸ – این سوره و ۵۳ – سوره زمر «قُلْ یا عِبادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ» نازل گردید و نیز آیات ۶۹ و ۷۰ – این سوره هم نازل شد.[۱]
باز ابن عباس گوید: وقتى که آیه ۶۸ نازل گردید مشرکین مکه گفتند: ما که قتل نفس نموده و عده اى را کشته ایم و نیز به خداوند شرک آورده و زنا و فواحش دیگرى را مرتکب گشته ایم. اگر مسلمان شویم وضع ما چه خواهد شد؟ سپس آیه ۷۰ نازل شد.[۲]
و همچنین ابن عباس گوید: ما بین نزول آیه ۶۸ و آیه ۷۰ دو سال طول کشید و بعد از نزول آیه ۷۰ ما همیشه پیامبر را شاداب و مفرّح می‌دیدیم، عطا از ابن عباس نقل کند که آیه ۷۰ درباره وحشى قاتل حمزه نازل شده است.[۳]
=================================
تفسیر المیسر:
سوره فرقان: ﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِکَ یُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَیَِّٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَکَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِیمٗا ٧٠﴾.
لیکن کسی که از خطاها و گناهان خود به درگاه خدا أ توبه نصوح کرده، ایمانی راسخ آورد و سپس آن توبه و ایمان را با اعمال صالح دنبال کند، پس خداوند أ از خطاهایش در گذشته، بدی‌هایش را می‌بخشاید و آن را به حسنات تبدیل می‌کند. بدان شرط که از گناهانش کاملاً دست شسته و بر آنچه از وی گذشته است پشیمان باشد. و خدا بر توبه کاران بسیار آمرزگار و رحمتش بر بازآمدگان بسی وسیع است.
﴿وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَإِنَّهُۥ یَتُوبُ إِلَى ٱللَّهِ مَتَابٗا ٧١﴾.
و هر کس از ارتکاب گناهان توبه کرده و با انابت به سوی پروردگارش باز گردد و از اعمال شایسته بسیار انجام دهد بی‌گمان باز گشتش به سوی الله صحیح و توبه‌اش صادقانه است؛ بنابراین یقیناً او توبه‌اش را پذیرفته و گناهانش را به آب رحمت خود شستشو می‌دهد.