علامه بزرگ و عالم والا مقام محمد ابن عمر علی التیمی البکری شافعی معروف به خطیب و ملقب به امام فخرالدین (رازی) یکی از دانشمندان قرن ششم هـ ق در ۲۵ ماه رمضان سال ۵۴۴ هـ ق در شهر (ری) که فعلاً از شهر های ایران می باشد، متولد و در سال ۶۰۶ هـ ق در شهر هرات وفات یافت.
پدر آن عمر ابن حسین ابن حسن ابن علی نام دارد که کنیه اش ابوالقاسم و لقب اش ضیا الدین بوده است و در روزگار خود خطیب، واعظ متکلم، صوفی و ادیب بوده و امام (رازی) مشهور به ابن الخطیب بوده است و اولین استاد امام (رازی) در علوم ابتدائی چون فقه، اصول فقه، صرف، نحو و… پدر بزرگوارش بوده است. امام المتکلمین فخرالدین (رازی) یک فیلسوف بزرگی بوده که همه شعبه های فلسفه را به غور تمام دیده بود، خصوصاً بخش آلهیات و منطق را که هیچ کسی از معاصرین او به پایه اش نرسیده بود رساله امام در منطق زیبا ترین و واضح ترین رساله ایست که نظیر نداشته است. امام علم (میکانیک) را نیز می دانست، در علم تفسیر قرآنکریم مفسر بی همتائی بوده که تفسیر کبیرش از شهرت جهانی برخوردار است، چنانچه بسیاری از سهوو خطاهای مفسیرین دیگر را تفسیرش اصلاح نموده است. اصیل الدین واعظ در تاریخ مزارات هرات در رابطه به شخصیت امام موصوف نوشته است که در زمان سلطان غیاث الدین غوری امام ترقی زیادی نموده و سلطان غوری مسجد تاریخی هرات را بواسطه آن اعمار نموده است و قسمتی را برای درس او اختصاص داده بود. روز های جمعه به وعظ و نصیحت مسلمانان مشغول و مصروف بوده، در مجلس درس امام شاگردان زیادی جمع می گردید، طوریکه هر روز هنگام آمدن بطرف مسجد ۳۰۰ نفر از شاگردانش به اطراف او و در مجلس وعظ اش هزاران افراد حضور بهم می رسانیدند.
صد ها شاگرد در حلقه تدریس او حاضر بوده بعد از تمام شدن درس دنبالش چون سایه که دنبال ابر می رود روان بودند و او را تعقیب می کردند و شیخ الاسلام می گفتند. امام به اندازۀ کنجکاو و موشگاف و دقیق نظر، کثیرالمطالعه بود که در سفر و حضر از نگارش دست بردار نبود و هرکجا که بود و به هر حالی که بود چیزی می نوشت، چنانچه در سفر هند با سلطان شهاب الدین غوری همراه بود (عیون الحکمه) ابن سینا بلخی را شرح نمود. تفسیر کبیر را در صحرا و در منزل خود نوشته است، از وقت خوب استفاده می کرد و می گفت ای کاش اگر وقت نان خوردن هم می توانستم چیزی را می آموختم و به فامیل خود می گفت هر گاه غذا آماده خوردن شد مرا صدا نمایید و به اصطلاح اگر غذا داغ و گرم باشد وقت مرا زیاد می گیرد و من از آموختن و تتبع محروم می شوم. جرئت اخلاقی و صراحت لهجه او نهایت زیاد بوده چنانچه وقتی از خطابت لشکر شهاب الدین غوری و سفر های وی به تنگ آمده بود در خطبه ای چنین گفت در حالی که در همان محضر شهاب الدین غوری نیز حاضر بود که ای سلطان کاش نه اقتدار از این بیشتر بماند و نه تملق.
فخر (رازی) از خصوصیات دیگرش این بود که کوشش می کرد تا همه دانشمندان عصر خود را ملاقات نماید و به آنها بحث و مناطره کند چرا که ترس در دلش اصلاً راه نداشته امام اساتید زیادی داشته چون کمال الدین سمنانی، مجید جیلی و عبدالرحمن ابن عبدالکریم سرخسی و … امام فرزندی داشت بنام محمد و او را زیاد دوست داشت و کتاب (الاربعین فی اصول الدین) را بنام او نوشت ولی با کمال تأسف که در سن جوانی چشم از جهان فرو بست و به لقا الله پیوست. مرگ فرزند عزیز امام فخرالدین او را زیاد متاثر نموده و هرکجا که درس تفسیر ئ مجالس علمی برگزار بود التجا می کرد که به حق فرزند او هم طلب مغفرت نمایند دیگر اینکه امام در تمام علوم عصر خود وقوف کامل داشت و از پرکارترین علما و دانشمندان عصر خود بود و در این راه شاگردان زیادی را تربیت نموده بود که به ذکر نام عده ای از ایشان اکتفا می نماییم چون زین الدین گشتی، شهاب الدین نیشاپوری، قطب الدین مصری این سه تن از خواص شاگردان او بودند و دیگران چون اثیرالدین ابهری، فریدالدین داماد، شمس الدین خوئی، ابراهیم ابن ابی بکر اصفهانی، اسماعیل ابن حسین و… می باشند. یکی از علومیکه او تسلط کامل داشت سرودن شعر بود چنانچه شیخ محمود آملی مولف (نفائس الفنون) می نویسد که دشمنان فخر (رازی) به علاالدین خوارزم شاه گفتند فخر (رازی) شعر نمی داند و قدرت ادبی ندارد امام کوشش زیادی نمود تا عروض و قافیه را نیکو بیاموزد و آموخت که در عربی و فارسی شعر می گفت. قرار تذکره طبقات الاخبار و مفتاح السعادۀ روزگاری امام در علوم کیمیا و شیمیا هوس نمود و مبلغی را در این راه صرف نمود. شرح کتب و مولفات او می تواند تبحر او را در تمام علوم نشان دهد. محققان آثار علمی او را در حدود یکصد و چهل و شش کتاب و اثر نوشته اند. در اخیر باید گفت که در زمان امام فخرالدین (رازی) در هرات گروه کرامیه مشکلاتی را برای علمای آن زمان ایجاد کرده بودند که در تذکره الاخبارالحکماء علت فوت امام چنین یاد آوری شده است که گروه کرامیه بشکل مرموزی امام را به زهر مسموم نموده بود اما امام خودش در علم طب آشنایی داشته و خود را معالجه کرد ولی با شدت مسموم شدن معالجه وی سودی نبخشید تا اینکه وضع جسمی او به حدی رسید که وصیت نامه او را ابراهیم ابن ابی بکر شاگرد او نوشته بود و سر انجام در سال ۶۰۶ هـ ق روز دوشنبه دوم عید فطر وفات نمود. مشهور است که وقت وفات این رباعی را خود امام انشا نموده بود.
هرگز دل من زعلم محروم نشد
کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد
هفتاد و سال درس خواندم شب و روز
معلومم شد که هیچ معلوم نشد
محل دفن این امام بزرگ به عقیده جمهور علما و نویسندگان تاریخ و طبقات در هرات و در سرک مشهور مناره های محلی سمت غرب موقعیت دارد که زیارتگاه خاص و عام است و بنام این عالم بزرگ مدرسه در سال ۱۳۱۲ هـ ش تأسیس گردید که بنام فخرالمدارس هرات مشهور است و روح این عالم بزرگ شاد و یادش در تاریخ پر نور هرات گرامی باد.
=================================================
امام فخر رازی(ره) حکیم، فیلسوف، فقیه، پزشک، ریاضیدان و منجم
ابوالفضل محمّد بن عمر، در سال ۵۴۳ در شهر ری متولّد شد. وی به فخر رازی معروف بوده و به امام المشکّکین و ابن خطیب ملّقب گشته است. پدرش ضیاءالدّین از اساتید معروف آن زمان بود ؛از این رو تعلیمات و آموزش های پدری عالم در ایجاد تفکّرات علمی رازی نقش وافری داشت به خصوص این که نزد پدر، تعالیم و تفاسیر قرآن کریم را فراگرفت ؛ با این حال وی نیازمند استادی بود که تحت تعلیمات وی، آموزش های تخصّصی فلسفه را تجربه کند و آن کسی نبود جز مُجدّدالدّین جیلی که بعدها استاد سهروردی نیز گشت.
بعد از تکمیل تحصیلات، فخرالدین رازی برای جمع آوری علم و دانش های افزون عازم خراسان شد و در آنجا کتب و نوشته های ابوعلی سینا را با دقّت مورد مطالعه قرار داد.
از آنجا به ماوراء النّهر رفت و در دربار غیاث الدّین و برادرش شهاب الدّین مورد احترام و اکرام قرار گرفت ، این تقرّب، فرصتی بود تا رازی ضمن استفاده از منابع و کتب کتابخانه دربار، آموخته ها و علم خود را به شاگردان و دیگر طالبان علم بیاموزد.
اما این فرصت گرانمایه دیری نپایید، چرا که فخر رازی به سبب انتقاداتش بر فرقۀ کرامیّه در زمینۀ تجسیم و تشبیه مورد غضب واقع شد، چنان که درصدد جانش برآمدند، او اعتقادات راسخی داشت و اظهار نظری بی باک، چنان که سعی در آگاهی افکار مردم دربارۀ فلسفه و دیگر علوم داشت، اما جو را نامساعد می دید ،این امر باعث شد که او از آنجا به غزنه و سپس به هرات رود ، در هرات او به سبب حمایت علاءالدّین خوارزمشاه در آرامش و احترام اقامت گزید، وی تا آخر عمر در این شهر ماند.
امام فخرالدین رازی در سال ۶۰۶ و در اوج شهرت و افتخار در سن ۶۳ سالگی دیده از جهان فرو بست.
آثار و نوشته ها
فخرالدین رازی کتب، رساله ها و آثار ارزنده و گران بهایی از خود به جا گذاشته است که در موضوعات و مباحث متنوّع نگاشته شده است ؛ از آنجا که وی دارای ذهنی بسیار نقّاد و تحلیلگر بود، قدرت عجیبی در ایجاد شکّ و شُبهه در آثار فلاسفه بزرگ داشت و از این جهت به امام المشکّکین مشهور است.
برخی از کتاب های او در ایجاد شُبهه و شک در آثار و نوشته های دیگر فلاسفه دارد که با قلمی نقد آمیز نظرات آنها را بیان کرده است.
فخرالدین رازی را می توان یکی از آگاه ترین و منتقدترین فلاسفۀ اسلامی دانست، چنان که نه تنها نظرات و حکمت فیلسوفان اسلامی بلکه فلسفۀ یونانی را نیز نقد کرده است.
در نقد فلسفۀ اسلامی، فخرالدین رازی تلاش خود را در جهت مخالفت با فلسفه به سود کلام صرف کرد.
رساله های مهمّ او در زمینۀ مخالفت با فلسفه عبارت اند از:
شرح الإشارات، شرح عیون الحکمه، المباحث المشرقیّه.تمامی این کتاب ها بیانی نقد آمیز و منتقدانه نسبت به فلسفۀ کلام دارند.
نقش مهم فخرالدین رازی در تقویت کلام اشعری با خلق آثار مهمی همچون الأربعین فی اصول الدّین، لوامع البیّنات و المحصّل که از کتاب های درسی به شمار می رود، آشکار است. همچنین کتاب المطالب العالیه فی علم الکلام از رساله های مهمّ فخر رازی است.
آوازه و شهرت دیگر فخرالدین رازی در پزشکی است و کتاب ها و رساله های متعدّدی در صحّت، نبض و تشریح از وی به جا مانده است ؛وی یک دایره المعارف طبّی به نام الجامع الکبیر یا الطّب الکبیر نوشته است، ولی متأسّفانه این دایره المعارف ناتمام مانده ولی در جای خود اثری سنجیده و شایسته است.
مهم ترین اثر طبّی رازی، کتابی است که در شرح کلّیّات قانون ابن سینا نوشته که بیشتر مطالب آن کتاب را انتقاد نموده است.
فخرالدین رازی کتاب و رساله های زیادی در موضوعات دانش های مختلف تالیف نموده از جمله کتابی دایره المعارف گونه با نام جامع العلوم، السّر المکتوم در نجوم.
علاوه بر کتب و رساله های فلسفی و پزشکی، فخرالدین رازی در زمینۀ تفاسیر قرآن، آثار ارزنده ای از خود به جا گذاشته است که در نوع خود بی نظیر هستند.
از آنجا که وی از کودکی به آموختن قرآن کریم پرداخت و تفسیر آن را نزد پدر فراگرفت، در پیری چنان با قرآن مأنوس بود که می گوید: “من همۀ اسالیب علم کلام و جمیع طرق فلسفه را تجربه کردم، ولی در هیچ یک از آنها فایده ای که از قرائت قرآن بردم، نیافتم.” مفاتیح الغیب یا تفسیر کبیر فخرالدین رازی مهم ترین تفسیر کلام اشعری است که تاکنون تألیف شده و در آن افزون بر براهین کلامی، بسیاری از مطالب علمی، جغرافیایی و تاریخی مستند جهت تفسیر آیات بیان گشته است.
این کتاب الگو و نمونه ای برای بسیاری از کتب تفسیری گشت، به نحوی که دنبالۀ این تفسیر را کسانی چون ابن الخویی و سیوطی پی گفتند و آن را تکمیل کردند.
مهم ترین اثر رازی در علم اصول فقه، کتاب المعالم فی اصول الدّین و الفقه می باشد. این کتاب شامل دو بخش “المعالم فی اصول الدّین ” و “المعالم فی اصول الفقه” می باشد.
به طور کلّی آثار و کتاب های فخرادین رازی همواره از منابع ارزشمند و گران مایۀ علوم اسلامی است که منشأ و الگوی بسیاری از کتاب های دیگر شد.
مخالفان امام فخرالدین رازی
گفتیم امام در سخنوری و ایراد خطابه بسیار زبردست بود و سخنان او از چاشنی کلام و صوفیگری و فلسفه و اشعار شاعران بزرگ خالی نبود و نیز گفتیم که وی در فروع دین، مذهب شافعی داشت. از این رو، روزگار او مجالی بود برای پیشرفت کار شافعیان و رواج عقاید ایشان.
امام فخر با مایه فراوان علمی و نیروی بیان و وابستگی به دیوان برای ادعیان مذاهب دیگر مجالی برای عرض عقیده و بیان حقایق ایمانی خود نمی‌داده است. ولی آنها نیز بیکار نمی‌نشستند و او را آزار می‌رسانیدند. یکی از این گروه، کرامیان بودند که سرانجام از دست زبان او به تنگ آمدند و در طعامش زهر ریختند که به نظر گروهی، امام به سبب همین مسمومیت درگذشت. از داستانهای عجیب کرامیان یکی این بود که: نامه‌هایی چند پر از دشنام و بدگویی نوشتند و بر منبر او نهادند و چندین بار این کار را تکرار کردند.
امام سرانجام از این کار سخت برآشفت و نامهای را بر فراز منبر برای شنوندگان خود خواند آن گاه در جواب کرامیان گفت:
در این نامه‌ها به پسر من نسبت بدکاری داده و زنم را و غلامم را نیز بدکاره قلمداد کرده‌اند. اگر این نسبتها درست باشد باید بگویم: پسرم جوان است و جوانی شعبه‌ای از دیوانگی است ولی امیدوارم از آن کار بد باز آید و توبه کند؛ اما زنان و غلامان را امانت کمتر باشد مگر خدای آنها را از بدکاری نگاه دارد. با وجود همه اینها در این نامه از پسر یا زن یا غلام من‌طلبی نیامده بود دال بر اینکه بگویند: خدا جسم است و یا او شبیه آفریدگان خویش است و یا خدا دست و پا و خواهش نفسانی دارد، شما انصاف دهید که کدام یک از ما راه یافته‌تر است!
برهان قاطع بر گلوی فخرالدین رازی!
اسماعیلیان یا باطنیان از او دلخون بودند و از نیش زبانش به تنگ آمده بودند تا اینکه امام چند روز پیایی در درس خود اظهار کرد که: این ملاحده برای دسترسی عقاید خود برهان قاطعی ندارد. یک اسماعیلی مأمور شد و به حلقه درس و به گروه شاگردان امام پیوست و پیوسته در تقرب می‌افزود. روزی به امام گفت: سؤالی محرمانه دارم و امام را به کتابخانه خصوصی برد و او را به چالاکی تا بالای سر برداشت و بر زمین نهاد و کاردی از لای کتاب برکشید و بر گلوی پیرمرد امام نهد و گفت: این برهان ماست! ترا نمی‌کشم، اما باید قول بدهی که پس از این از اسماعیلیان بدنگویی… امام با منت پذیرفت و از فردا در بحث جانب احترام و مماشات پیش گرفت. روزی یکی از شاگردان از امام پرسید:
– مگر در اصول عقاید استادی در باب اسماعیلیان تغییری حاصل شده است؟
امام گفته: البته زیرا برهان قاطع آنها را در دستشان دیده‌ام!
آثار امام فخرالدین رازی(رحمه الله)
از امام آثار بسیار ذکر کرده‌اند که ما مهم‌ترین آنها را در ذیل نقل می‌کنیم:
- تفسیر قرآن معروف به تفسیر کبیر که خود آن را « مفاتیح الغیب » نامیده است. امّا تمام عجایب و شگفتی های علوم را تا روزگار خویش در آن گرد آورده است. در پایان گفتار، دربارۀ این کتاب سخن خواهیم گفت.
- تفسیر قرآن معروف به تفسیر صغیر که خود آن را « اسرارالتّنزیل و انوارالتّأویل » نامیده است.
- تفسیر سورۀ فاتحه که یک جلد جداگانه بوده، ولی ابن‌القفطی گوید که: در تفسیر سورۀ فاتحه، کتابی در ۱۲ جلد به خطّ ریز و کوچک خود نوشته است.
- المطالب العالیه در علم کلام. ولی ابن‌القفطی گوید: المطالب العالیه در حکمت است. ولی ظاهراً قول ابن‌القفطی اشتباه است چه این کتاب در مطالب کلامی بحث می‌کند و ما بعداً یک مسئله از آن را در همین بخش از لحاظ خوانندگان گرامی خواهیم گذرانید.
- نهایه العقول
- کتاب الاربعین فی اصول الدّین
- المحصل
- البیان و البرهان فی الرّد علی اهل الزیغ و الطّغیان
- المباحث العمادیّه
- تحصیل الحق
- تهذیب الدّلائل
- عیون المسائل
- ارشاد النّظار الی لطایف الأسرار
- أجوبه المسائل البخاریّه
- المعالم در کلام
- المحصول در اصول فقه
- لباب الإشارات در فلسفه که خلاصۀ اشارات شیخ رئیس ابوعلی‌سینا است و الحق امام رازی در خلاصه کردن و پیراستن این کتاب، هنر کرده است ؛این کتاب با اشارات شیخ در سال ۱۳۳۹ به کوشش استاد محمود شهابی در دانشگاه تهران چاپ شده است.
- شرحی بر مفصل علّامه جاراللّه زمخشری (وفات ۵۳۸ هجری)
- شرح وجیز غزّالی، که آن را تمام نکرده و فقط فصل عبادات و نکاح را در سه جلد پرداخته است.
- شرح سقط الزّند ابوالعلاء معرّی فیلسوف و شاعر عرب (در گذشته ۴۴۹ ه.ق)
- در طب شرح کلّیّات قانون
- الجامع الکبیر الملکی
- تعجیز الفلاسفه به فارسی
- المباحث المشرقیّه در فلسفه
- الزّبده
- جامع العلوم معروف به « ستّینی » در تعریف و شرح شصت(۶۰) علم از علوم
- شرح الإشارات
- طریقه فی الخلاف
- کتاب فی مناقب الشّافعی
- عیون الحکمه
- شرح الاسماء الحسنی
غیر از کتاب های مزبور، ابن‌القفطی در تاریخ الحکماء سی(۳۰) تألیف دیگر از امام فخر رازی(ره) نام می‌برد که ما از نام بردن آنها تن می‌زنیم.
ابن خلّکان کتاب های امام را بسیار ستوده و گوید:
« کتاب های او در زمان حیاتش در اغلب بلاد عالم منتشر شده بود و دانش‌پژوهان به تعلیم و تعلّم مطالب آنها مشغول بودند ».
آرا و نظرات امام فخرالدین رازی
او از جمله معدود افرادی است که تقریباً به بیشترین علوم زمان خود آگاهی و اشرافیّت داشته است. کتب و آثاری که با موضوعات متنوّع نگاشته است، نشان از علم و دانش فزون و متنوّع اوست. رساله ها و نوشته های او که در زمینه های مختلف با استادی تمام نگارش شده است، حکایت از آن دارد که در علوم کلام، فلسفه، تفسیر، ریاضیّات، پزشکی و نجوم تبحّر داشته است.
او فردی جامع الاطراف و دارای ذهنی جست و جوگر، تحلیلگر و نقّاد بود و با اشراف بر آرای فلاسفه، علی رغم مخالفتش با بسیاری از نظریّات فلاسفه، از روش قیاسی و برهانی و برخی آرای فلسفی برای تثبیت پایه های علم کلام استفاده کرد و باعث شد کلام از موضع تدافعی و جدلی خارج و به یک علم مستقل تبدیل شود.
از این جهت او را عاملی مؤثّر در ایجاد کلام فلسفی برشمرده اند. در فلسفه بیشتر یک منتقد فلسفه بود تا یک فیلسوف، به طوری که حتّی با بسیاری از مباحث فلسفۀ یونان مخالفت ورزید.
نظریات و دیدگاه او در باب فلسفۀ یونان که به نقد و بررسی آنها پرداخته بود، باعث شگفتی بسیاری از فیلسوفان معاصرش می گشت که به تقلید صرف و بیان ساده از فلسفه می پرداختند. بسیاری از نظریّه پردازان و اندیشمندان معاصر فلسفه اظهار داشته اند که شرح او بر الإشارات ابوعلی سینا، گاه خارج از اعتدال و نقد و بررسی عالمانه است. چنان که به گفتۀ خواجه نصیر در ابتدای شرح خود بر اشارات، تلاش فخر نوعی جرح است تا شرح.
امّا وی در مخالفت با فلاسفه هیچ گاه از طریق استدلال و احتجاج خارج نشد و هرگز از تفسیق و تکفیر استفاده نکرد. دکتر شریف در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام در توصیف این موضوع چنین می گوید: “فخر رازی که از مطالعۀ آثار غزّالی(ره) متأثّر شده بود، فلسفه را تا به آنجا خوانده که یکی از استادان مسلّم آن فن گردید.”
بر خلاف متکلّمان که فلسفۀ یونانی یا مشّائیان را یکسره رد می کردند، امام رازی بسیاری از مباحث فلسفۀ یونان را انتقاد کرد، در حالی که برخی از آنها را نیز پذیرفت.
در مقدّمۀ المباحث المشرقیّه که مهم ترین کتاب فلسفی اوست، می نویسد: “رفیقان ما متعلّق به دو گروه هستند، یک گروه شامل کسانی است که فیلسوفان یونانی را تقلید می کنند و هیچ کس را لایق آن نمی شمارند که اندیشۀ آنها را مورد بحث قرار دهد و از این که قادرند گفته های آنان را در یابند بر خود می بالند. گروه دیگر شامل کسانی است که همۀ اندیشۀ آنها را یکسره و بی استثنا رد می کنند. هر دو این گروه در اشتباه اند. ما در نوشته های فیلسوفان غور کردیم و درست آنها را تأیید و نادرست آن را رد کردیم. ما اصول چندی بر این فلسفه افزودیم و اندیشۀ تازۀ چندی اظهار داشتیم.”
با دقّت در گفته های امام فخر رازی می توان پی برد که در دوران وی، گروهی از روی جدل و گروهی از روی تقلید به فلسفه می پرداختند، در حالی که ایشان با نقد و تفحّص در مباحث فلسفی برخی را پذیرفته و برخی را رد می نمودند.
بدین منوال فخرالدین رازی با نبوغ و تیز بینی خاصّ خود به بررسی نقّادانه فلاسفه می پردازد و در بسیاری از مباحث به نوآوری و ابتکار دست می زند؛ مثلاً در زمینۀ وجود ذهنی، انتقاداتی مستدل بر آرای حکما دارد و وجود آن را انکار می کند و علم را جز نوعی اضافه چیزی نمی شمارد. او قاعده الواحد (الواحد لایصدر عنه الّا واحد) را نمی پذیرد و صدور کثرت از وحدت را جایز می شمارد. دربارۀ معنای حسن و قبح، کلام نفسی و رؤیت باری نیز نظرهایی دارد که در نوع خود سنجیده و قابل بحث اند، ولی در این مقاله نمی گنجند.
داوود طیبی گوید: در اول که امام به هرات بود، فقیر و تنگدست بود و چیزی نداشت و من در یکی از مدارس مجهول و گمنام او را دیدم که مریض بود. از تنگدستی خویش به من شکایت کرد. من از بازرگانان نامدار چیزی از زکوه مالشان بگرفتم و به وی دادم تا به خراسان برود.
چون فخر رازی معروف شد و کم کم کتابهای او به ظهور رسید، مردم به تعلیم و تعلم آن مشغول شدند و کتابهای گذشتگان را فراموش کردند و این بدان سبب بود که امام در تألیف و تصنیف و شرح کتابهای متقدمان روشی تازه داشت.
در شهر هرات ارباب مذاهب به محضر درسش حاضر می‌شدند و اشکالها و سؤالهای خود را از او می‌پرسیدند و او همه را به بهترین صورت ممکن جواب می‌گفت. به سبب وجود او و نفوذ مواعظ و سخنان وی جمع کثیری از کرامیان به مذهب تسنن برگشتند و امام در هرات به جایی رسید که او را شیخ الاسلام لقب دادند.
چون امام در حکمت و کلام تبحر داشت و از ذوق شاعرانه هم بی‌نصیب نبود، آن گاه که استدلال می‌کرد، سخنش متین و استوار بود و زمانی که مقصودش ترغیب مردم بود به استادی مهارت بی‌نظیری خلق را به انجام مقصود برمی‌انگیخت و بدین جهت بود که همه به مقام علمی او اعتراف داشتند، او را به انواع می‌ستودند. از صفات مهم امام تکثیر و توفیر دلیل است بر اثبات یک مدعا، در دفتر هفتم مثنوی که منسوب به مولانا جلال‌الدین بلخی است چند بیتی آمده که مؤید این مطلب است:
کوه و دریا و درخت و برگ و شاخ
جمله مخلوقات این کاخ فراخ
شاهدی بر وحدت ذات خدا دیده عقل ای برادر برگشا
فخر رازی رحمه‌اللّه علیه… آن امین اللّه موثوق علیه
غیر این جمله براهین و دلیل بر کمال ذات خلاق جلیل
از کمال عقل فرد کم علیل کرده اخراج او هزار و یک دلیل.
وفات و آرامگاه
امام فخر رازی در روز دوشنبه، عید فطر سال ۶۰۶ قمری در شهر هرات در گذشت.
او بسیار مورد علاقه و احترام دولت وقت بود و برخی می‌گویند: به همین سبب فرقه کرامیه به خاطر حسادت به موقعیتش او را مسموم نمودند.
مرقدش در شمال غرب شهر هرات و در سمت غربی متوسط جاده خیابان هرات واقع بوده و زیارتگاه خاص و عام میباشد.
در طول جنگ‌های اخیر و هجوم روس ها به افغانستان، مقبره امام فخر رازی ویران گردیده اما در این اواخر مختصر بازسازی گردیده‌است.
منابع:
تاریخ فلسفه در اسلام، میر محمّد شریف، ترجمه نصرالله پور جوادی، تهران: مرکز نشردانشگاهی، ۱۳۷۰
تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، حنا الفاخوری و خلیل الجر، مترجم: عبدالمحمّد آیتی، تهران: ۱۳۶۷
دربارۀ فلسفۀ اسلامی، روش و تطبیق آن، ابراهیم بیومی مدکور، مترجم: عبدالمحمّد آیتی، تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۰
منطق و معرفت در نظر غزّالی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۶
نقد غزّالی، یحیی یثربی، تهران: کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۴
عمر امین پور – سردشت
================================
تسلط فوق‌العاده به زبان و ادبیات فارسی
فخر رازی به زبان و ادبیات فارسی فوق‌العاده مسلط بود و در کتاب “لغت‌نامه دهخدا” و برخی از کتب ادبی اشعاری از این دانشمند بزرگ اسلامی به شرح ذیل نقل شده است.
ای دل زغبار جهل اگر پاک شوی
تو روح مجردی بر افلاک شوی
عرش است نشیمن تو، شرمت ناید
کایی و مقیم توده خاک شوی
***********
اگر با تو نسازد دشمن، ای دوست!
تو می باید که با دشمن بسازی
گرت رنجی رسد مخروش و مخراش
توکل کن به لطف بی نیازی
وگر نه چند روزی صبر فرما
نه او ماند، نه تو، نه فخر رازی
***********
کنه خردم درخور اثبات تو نیست
وآرامش جان جز به مناجات تو نیست
من ذات تو را به واجبی کی دانم
داننده ذات تو بجز ذات تو نیست
***********
آن کس که بداند و بداند که بداند
اسب خرد خویش زگردون بجهاند
آن کس که نداند بداند که نداند
او لاشه خر خویش به منزل رساند
آن کس که نداند و نداند که نداند
در جهل مرکب ابدالدهر بماند
خلیلی شاعر و پژوهشگر افغان رباعی را از فخر رازی در آثار هرات نقل کرده که گویا کتیبه قبر او هم بوده است:
هر گز دل من ز علم محروم نشد
کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد
هفتاد و دو سال درس گفتم شب و روز
معلوم شد که هیج معلوم نشد
وفات و مزار فخر رازی
فخر رازی در روز دوشنبه همزمان با روز اول عید سعید فطر سال ۶۰۶ هجری قمری در ۶۳ سالگی در شهر هرات درگذشت و در همان روز در شمال‌غرب این شهر، در منطقه‌ای که در آن دوران به نام “مزدا خان” معروف بود به خاک سپرده شد.
در کتاب “جغرافیه عمومی هرات” نوشته “رسول پویان” آمده است: در زمان “سلطان حسین بایقرا” عمارتی بر مزار فخر رازی آباد شد ولی در جریان درگیریی که میان “شیبانیان” و “صفویان” رخ داد آن مقبره ویران شد.
در سال ۱۳۲۸خورشیدی، ایوان کوچکی توسط شخصی با نام “حاج آدم خان” احداث و لوحی بر سر مزار فخر رازی نیز نصب شد.
در سال‌های اولیه حکومت ظاهر شاه در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، زمانی که “عبدالله‌خان ملکیار” والی هرات بود، ایوان بزرگی در مقابل آرامگاه فخر رازی ساخته شد که تا زمان تجاوز شوروی سابق به افغانستان، پا برجا بود.
با ادامه درگیری میان مجاهدین و نیروهای متجاوز شوروی، مزار فخر رازی به تدریج در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی براثر آتش جنگ ویران شد.
در کتاب جغرافیه عمومی هرات آمده است که پس از تحولات اخیر در افغانستان، در سال ۱۳۷۴خورشیدی مزار فخر رازی توسط یکی از تاجران هراتی از نو، آباد شده است.
در حال حاضر آرمگاه فخر رازی در شهر هرات، یکی از بناهای بزرگ تاریخی این شهر شمرده می‌شود و زیارتگاه خاص و عام مردم این دیار است.
انتهای پیام/.خبرگزاری فارس
