عوامل ایجاد دوره بازگشت ادبی
۱- تضعیف جامعه در اثر شکست ایران از روسیهٔ تزاری
۲- تاراج کتابخانهٔ اصفهان و پیرو آن افتادن تعدادی از کتاب‌های سلطنتی به دست مردم و در نتیجه برقراری ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن
۳- توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان
افراد فعال در دوره بازگشت ادبی
مشتاق اصفهانی: ادارهٔ ادیبان انجمن ادبی اصفهان (درزمان کریم خان زند)
عبدالوهاب نشاط: تأسیس انجمن ادبی نشاط به ریاست فتحعلی شاه و تأسیس انجمن ادبی خاقان
هدف تشکیل انجمن ادبی خاقان ==> رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و انحطاط اواخر دورهٔ صفوی اگرچه راهی جز تقلید از آثار پیشینیان نداشتند و سبک بازگشت ادبی ایجاد شد.
دلایل پیروی شاعران سبک بازگشت ادبی از اسلوب کهن
۱- فقر فرهنگی حاکم بر جامعه
۲- سستی و رخوت حاکم بر ادبیات
ویژگی‌های شعر در دورۀ بازگشت ادبی
۱- توجه به سبک خراسانی و عراقی در سطوح زبانی، ادبی و فکری
۲- زبان، تخیل و اندیشه در این سبک تکرار شنیده‌هاست.
شاعرانی که قالب‌های مختلفی در این دوره (بازگشت ادبی) شعر سروده‌اند عبارت‌اند از:
– معروف‌ترین شاعر دورهٔ بازگشت ادبی: هاتف اصفهانی
– قصیده سرایان به سبک شاعران کهن خراسانی وعهد سلجوقی: صبای کاشانی، قاآنی شیرازی و سروش اصفهانی
– غزل سرایان به سبک عراقی و سبک حافظ و سعدی: مجمر اصفهانی، فروغی بسطامی و نشاط اصفهانی اهمیت دورۀ بازگشت ادبی ==> خارج کردن زبان شعر از حالت سستی که در اواخر سبک هندی وجود داشت توسط شاعران این دوره ایجاد موضوعات جدید ورود اصطلاحات و لغات غربی
ویژگی‌های فکری شعر بازگشت ادبی
۱- ورود شعر در بین مردم و تبدیل شعر به صدای فریاد مردم؛ (اواسط دورهٔ قاجار)
۲- توجه شاعران به محتوا بیشتر از صور خیال و جنبه‌های شاعرانه؛
۳- اعتقاد به تغییر و دگرگونی در شعر تا بتوانند مسایل و پدیده‌های تازه را در خود جای دهد.
مهم‌ترین عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر ادبیات عصر بیداری
۱- تأثیر جنگ‌های نافرجام ایران و روس و توجه مردم به واقعیت‌ها و امکانات فنی دنیای جدید؛
۲- کوشش‌های عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش‌ها و فنون جدید؛
۳- اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛
۴- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتاب‌های غربی؛
۵- تأسیس مدرسهٔ دارالفنون به فرمان امیرکبیر و آموزش دانش‌های نوین؛
چگونگی شکل گیری «ادبیات بیداری» یا «ادبیات مشروطه»
نقد شرایط موجود توسط شعرای آزادیخواه و گروهی از روشنفکران که با وجود مخالفت دولت، اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور را در شعر به تصویر کشیدند، موجب پیدایش ادبیات بیداری شد. ادبیات مشروطه یا ادبیات بیداری: به ادبیاتی که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی آن روزگار باشد.
محور فکری ادبیات بیداری: وطن، قانون خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار، بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه، سخن از حقوق زنان و …
– به دلیل تمرکز بیشتر فعالیت های سیاسی و مطبوعاتی شعر ابتدا در شهر تهران و بعد در تبریز رونق یافت. حتی روزنامهٔ نسیم شمال که در رشت منتشر می‌شد مردم تهران بیشتر می‌خواندند.
– انتخاب زبان محاوره برای برقراری ارتباط با مردم نتیجهٔ تشکیل نهضت آزادیخواهی شد.
– زبان شعر در این دوره نقد مظاهر استبداد و استعمار بود.
– شاعران از زبان ادبی برای بیان دیدگاه خود استفاده می‌کردند.
– شعر را بیان هنرمندانه زیبای واقعیات و وسیله‌ای برای بهبود زندگی می‌دانستند که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می‌گرفت.
برخی از شاعران دورهٔ بیداری
| ادیب الممالک فراهانی | فعالیت اصلی: روزنامه نگاری دیوانش شامل قصاید، ترجیع بندها و مسمط (بیشتر بیان حوادث و اوضاع آن روزگار) مضامین اشعارش: وطنی، سیاسی، اجتماعی |
| سیداشرف الدین گیلانی | زبان شعرهایش ساده و طنزآمیز و عشق به وطن مدیر روزنامه «نسیم شمال» سرودن شعر انتقادی «ای قلم» |
| ایرج میرزا | مهارت به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان سرودن اشعار طنز، هجو و هزل دارای اندیشه‌های نوگرایانه در اشعار ولی به دلیل جایگاه خانوادگی و تفکرات شخصی، در زمرهٔ شاعران آزادیخواه قرار نگرفت. در ترجمهٔ اشعار غربی ابتکار داشت. |
| محمدتقی بهار (ملک الشعرا) | آشنا به زبان فارسی و ادبیات کهن و مسائل جدید دنیا سرودن اشعار به سبک خراسانی و زبان حماسی مدرس دانشگاه، روزنامه نویس، شاعر، پژوهشگر |
| فرخی یزدی | شاخص‌ترین شاعر دورهٔ بازگشت ادبی و بیداری به خاطر آزادیخواهی و افتادن به زندان تحت تأثیر مسعود سعد و سعدی بود. نماینده مردم یزد در دور هفتم مجلس |
| عارف قزوینی | شاعر وطنی و موسیقی دان، مهارت در سرودن تصنیف و ترانه‌های میهنی، سادگی و دور از پیچیدگی اشعارش، معروف به دردمندترین سرایندگان عصر بیداری |
ویژگی‌های نثر فارسی در قرنهای ۱۲ و ۱۳ (دورۀ بیداری)
۱- ساده و بی پیرایه شدن نثر؛
۲- رواج گسترش روزنامه به عنوان رسانه؛
۳- روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا؛
۴- نزدیک شدن متون نثر به زبان مردم کوچه و بازار.
پیشگامان نثر فارسی در دورۀ بیداری و بازگشت ادبی: قائم مقام فراهانی، علامه دهخدا، رضا قلی خان هدایت، زین العابدین مراغه‌ای، عبدالرحیم طالبوف، ناصرالدین شاه قاجار، میرزا آقاخان کرمانی.
انواع نثر در دورۀ بیداری
۱- روزنامه نگاری؛
۲- رمان نویسی؛
۳- نمایش نامه نویسی؛
۴- ترجمه؛
۵- تحقیقات ادبی و تاریخی.
مهم‌ترین روزنامه‌های دوران بیداری: «صور اسرافیل» با مدیریت میرزا جهانگیرخان / «نسیم شمال» با مدیریت و نویسندگی سید اشرف الدین حسینی گیلانی به زبان طنز / «بهار» نشریهٔ ادبی به انتشار «میرزا یوسف خان اعتصامی آشتیانی» / مجلهٔ «دانشکده» و «نوبهار» با مدیریت ملک الشعرای بهار
موضوع روزنامه‌ها در این دوره بیشتر در قالب مقاله مطالب سیاسی، اجتماعی و گاه علمی است.
دلایل روی آوردن رمان نویسان به رمان تاریخی
۱- به دلیل نوعی باستان گرایی و حاکم بودن روحیهٔ کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته؛
۲- به دلیل سیاست‌های موجود در جامعه و اینکه نگارش رمان‌های تاریخی و اجتماعی درد سرش کمتر از روزنامه نویسی و نوشتن رمان سیاسی بود.
شاخص‌ترین رمان نویسان: محمد باقر میرزا خسروی رمان «شمس و طغرا»، میرزا حسن خان بدیع رمان‌های: «شمس‌الدین و قمر» «داستان باستان»
نمایش نامه نویسی
– به شکل جدید از زمان ناصرالدین شاه رواج یافت؛
– اولین نمایش نامه نویس «میرزا آقا تبریزی» با تألیف سه نمایشنامهٔ کوتاه؛
– زبان نمایش نامه‌ها مانند نثر قبل از مشروطه ساده، روان، بی تکلف و عوام فهم.
ترجمه
مهم‌ترین عامل رشد و آگاهی و تحول اندیشه ایرانیان ترجمه است:
– مهم‌ترین ترجمه «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» ترجمهٔ میرزا حبیب اصفهانی؛
– تأسیس چاپ خانه در زمان فتحعلی شاه.
تحقیقات ادبی و تاریخی: در این دوره این نوع تحقیق کم شده بود. تنها اثر قابل توجه: تاریخ بیداری ایرانیان «تألیف: ناظم‌السلام کرمانی» با موضوع تاریخ مشروطه.
نویسندگان دورۀ بیداری: قائم مقام فراهانی، علامه علی اکبر دهخدا.
ویژگی‌های نثر قائم مقام فراهانی:
۱- معروف‌ترین نویسنده و سیاست مدار دورهٔ مشروطه؛
۲- با تغییر سبک نگارش و از بین بردن تکلف در نثر، فرد مؤثری در ادبیات شناخته شد؛
۳- آوردن اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف به سبک گلستان؛
۴- گاهی آوردن عبارات موزون و مسجع در آثارش؛
۵- احیاکنندهٔ نثر فارسی؛
۶- مهم‌ترین اثرش «منشآت».
آثار نثر علامه علی اکبر دهخدا:
۱- از پیشگامان نثر جدید فارسی که شعر هم می‌سرود؛
۲- مؤثر در رواج نثر ساده و عامیانه؛
۳- مؤثر بر داستان‌های محمد علی جمال زاده و صادق هدایت؛
۴- انتشار مجموعهٔ چرند و پرند با موضوع طنزآمیز سیاسی، اجتماعی (با کمک میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل)؛
۵- انتشار روزنامهٔ «سروش» در استانبول؛
۶- نوشتن مفصل‌ترین فرهنگ لغت
۷- امثال و حکم و …
خودارزیابی (صفحهٔ ۲۱ کتاب درسی)
۱- چه عواملی در ایجاد نهضت بازگشت ادبی مؤثر بودند؟
تاراج کتابخانه اصفهان، توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان و تضعیف جامعه در اثر شکست ایران از روسیه تزاری
۲- مهم‌ترین عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر ادبیات عصر بیداری را بررسی کنید.
۱- تأثیر جنگ‌های نافرجام ایران و روس و توجه مردم به واقعیت‌ها و امکانات فنی دنیای جدید؛
۲- کوشش‌های عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛
۳- اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛
۴- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتاب‌های غربی؛
۵- تأسیس مدرسهٔ دارالفنون به فرمان امیرکبیر و آموزش دانش‌های نوین در آن.
۳- درون مایه‌های ادبیات فارسی در دوران بیداری را بیان کنید.
آزادی، وطن، قانون خواهی، مبارزه با استبداد و استعمار، بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابه سامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان.
۴- ویژگی‌های شعر هر یک از شاعران زیر را بنویسید:
فرخی یزدی، عارف قزوینی، ایرج میرزا
فرخی یزدی: وی تحت تأثیر شاعران گذشته خصوصاً مسعود سعد و سعدی بوده و آشنایی با سعدی طبع وی را شکوفا ساخت. اندیشه‌های پر شور آزادی و وطن داشت.
عارف قزوینی: شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود. وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را زیبا و پرشور می‌خواند و یکی از دردمندترین سرایندگان عصر بیداری بود.
ایرج میرزا: در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت. در طنز، هجو و هزل نیز دستی داشت. در شعر وی اگرچه اندیشه‌های نوگرایانه وجود دارد، ولی جایگاه خانوادگی و تفکرات شخصی او، مانع از آن می‌شود که در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار گیرد. ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه‌هایی کرده است که در نوع خود ابتکاری محسوب می‌شود.
۵- در شعر دورۀ بیداری از نظر زبانی چه تحولاتی دیده می‌شود؟
در این دوره، ادبیات خصوصاً شعر برای آنکه بتواند با تودهٔ مردم ارتباط برقرار کند، زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم‌تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد. به این ترتیب نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی شکل گرفت و نویسندگان و شاعران مظاهر استبداد و استعمار را نقد می‌کردند و برای بیان دیدگاه خود زبان ادبی را بر می‌گزیدند. شعر از نظر آنان بیان زیبای واقعیات و وسیله‌ای برای بهبود زندگی بود که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می‌گرفت.
درعصر بیداری به دلیل تمرکز بیشتر فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی در تهران، شعر و ادب هم بیشتر به این شهر منحصر می‌شد؛ حتی روزنامهٔ نسیم شمال را که سید اشرف الدین در رشت منتشر می‌کرد، مردم تهران می‌خواندند. بعد از تهران، تبریز بازار سیاسی و پر رونقی داشت.
۶- نثر فارسی در دورهٔ بیداری چه تحولاتی یافت؟
در سال‌های انقلاب مشروطه در نثر فارسی دگرگونی‌هایی به وجود می‌آید که نثر را به سمت سادگی و بی پیرایگی سوق می‌دهد؛ از آن جمله می‌توان به رواج و گسترش روزنامه به عنوان رسانه، روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی براساس ارتباط با ادبیات اروپا و تغییر مخاطبان نوشته‌ها اشاره کرد. کسانی چون قائم مقام فراهانی، علامه دهخدا، رضا قلی خان هدایت، زین العابدین مراغه‌ای، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، ناصرالدین شاه قاجار و چند تن دیگر از نویسندگان، از پیشگامان نثر سادهٔ این دوره بوده‌اند و نوشته‌های آنان به زبان مردم کوچه و بازار نزدیک‌تر شده است.
۷- دو تن از پیشگامان رمان نویسی قبل از مشروطه را نام ببرید و از هر کدام اثری بنویسید.
محمد باقر میرزا، رمان «شمس و طغرا»، میرزا حسن خان بدیع، با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان»
۸- توضیح دهید قائم مقام فراهانی در حوزۀ نثر فارسی چه جایگاهی دارد؟
از معروف‌ترین نویسندگان و سیاست مداران بزرگ دورهٔ بیداری است که علاوه بر خدمات و اقدامات بزرگ سیاسی، در ادبیات نیز بسیار مؤثر بود. او با تغییر سبک نگارش، تکلّف را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید. عبارات کوتاه او نیزگاه موزون و مسجع‌اند. قائم مقام احیاکنندهٔ نثر فارسی است و «منشآت» مهم‌ترین اثر اوست.