درس ۲: پایه‌های آوایی ناهمسان با پاسخ

 تعریف چند اصطلاح

پایه‌های آوایی: در مراحل رسیدن به وزن شعر پس از درست خواندن لازم است تقطیع هجایی انجام شود. تبدیل بیت با املای عروضی به صورت بخش‌های هجایی را تقطیع و به هر بخش، پایهٔ آوایی گفته می‌شود.
در پایه‌های آوایی لازم است املای عروضی رعایت شود و صورت ملفوظ و آوایی واژه‌ها مورد نظر باشد.

نشانه‌های هجایی: تبدیل پایه‌های آوایی به نشانه‌های عروضی را که از کوتاهی و بلندی هجاها حاصل می‌شود نشانه‌های هجایی می‌گوییم. نشانه‌های هجایی لازم است با (- و ∪ ) مشخص شوند.

وزن واژه: به هر یک از ارکان عروضی گفته می‌شود که پس از رکن بندی به دست می‌آید و از مجموع آن، وزن حاصل می‌شود؛ مثلاً فاعلاتن، فعولن و…

وزن شعر: از به هم پیوستن وزن واژه‌ها، وزن شعر ایجاد می‌شود که حاصل سه یا چهار وزن واژه است؛
مثلاً، فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

پایه‌های همسان: از به هم پیوستن وزن واژه‌های منظم (ارکان) ایجاد می‌شود و دو گونه است:

۱- همسان یک لختی: که تمام وزن واژه‌ها به صورت منظم تکرار می‌شوند که برخی عروض نویسان آن را اوزان متحدالارکان نامیده‌اند.

۲- همسان دو لختی: که وزن واژه‌ها به صورت متناوب یکی در میان تکرار می‌شوند و هر مصرع به دوپاره تقسیم می‌شود و هر پاره مصرع از تکرار پارهٔ مصرع قبلی حاصل می‌شود. برخی عروض نویسان آن را متناوب الارکان نامیده‌اند.

ناهمسان: از به هم پیوستن ارکان مختلف ایجاد می‌شود که به آن مختلف الارکان نیز گفته‌اند.

خودارزیابی (صفحهٔ ۲۶، ۲۷ و ۲۸ کتاب درسی)

 

۱- با خوانش درست بیت‌ها و درک پایه‌های آوایی هر بیت، مشخّص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است.
الف)

آب زنید راه را هین که نگار می‌رسد

مژده دهید باغ را بوی بهار می‌رسد

مولوی

پایه‌های آوایی	آ ب زَ نی	د را ه را	هین کِ نِ گا	ر می رِ سد
	مژ د دَ هی	د با غ را	بو یِ بَ ها	ر می ر سد
وزن	مفتعلن	مفاعِلُن	مفتعلن	مفاعلن

همسان دو لختی است.

ب)

دلم سر به هامون رها می‌پسندد

سرم بالش از صخره‌ها می‌پسندد

شهریار

پایه‌های آوایی	دِ لم سر	بِ ها مون	رَ ها می	پَ سن دد
	سَ رم با	لِ شز صخ	رِ ها می	پَ سن دد
وزن	فعولن	فعولن	فعولن	فعولن

همسان یک لختی است.

پ)

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟

باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟

محتشم کاشانی

 

این بیت را به دوشکل می توان تقطیع کرد که گونهٔ اول بر اساس عروض سنتی است.

پایه‌های آوایی	با زین چِ	شو رِ شس ت		کِ در خل قِ		عال مست
	با زین چِ	نو حِ و چِ		عَ زا وچِ		ما تَ مست
وزن	مفعولُ	فاعلاتُ		مفاعیلُ		فاعِلن
پایه‌های آوایی	با زین چِ شو		رِ شس ت کِ		در خل قِ عا		ل مست
	با زین چِ نو		حِ و چِ عَ		زا و چِ ما		تَ مست
وزن	مستفعلن		مفاعلن		مستفعلن		فَعل

وزن ناهمسان است.

ت)

گشته‌ام در جهان و آخر کار

دلبری برگزیده‌ام که مپرس

حافظ

پایه‌های آوایی	گش تِ ام در	جَ ها نُ آ	خَ رِ کار
	دل بَ ری بر	گُ زی د ام	کِ مَ پرس
وزن	فاعلاتن	مفاعلن	فعلن

وزن ناهمسان است.

ث)

دل نیست کبوتر که چو بر خاست نشیند

از گوشهٔ بامی که پریدیم، پریدیم

وحشی بافقی

پایه‌های آوایی	دل نی ست	کَ بو تر کِ		چُ بر خا ست		نِ شی ند
	از گو شِ	یِ با می کِ		پَ ری دی م		پَ ری دیم
وزن	مفعول	مفاعیل		مفاعیل		فعولن
پایه‌های آوایی	دل نی ست ک		بو تر کِ چُ		بر خا ست نِ	شی ند
	از گو شِ یِ		با می کِ پَ		ری دی م پَ	ری دیم
وزن	مستفعلُ		مستفعلُ		مستفعلُ	مستف

وزن ناهمسان است.

ج)

شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست

طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست

اسیری لاهیجی

پایه‌های آوایی	شَ فا یِ این	دِ لِ بی ما	ر جز لَ قا	ی تُ نیست
	طَ بی بِ جا	نِ خَ را بم	کَ سی وُ را	ی تُ نیست
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فَِعلن

وزن ناهمسان است.

۲- بیت‌های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه‌های آوایی هر بیت را مشخص کنید.

الف)

راستی کن که راستان رستند

راستان در جهان قوی دستند

اوحدی مراغه‌ای

پایه‌های آوایی	را س تی کن	را س تی کن	رَس تند
	را س تان در	ج هان قَ وی	دس تند
وزن	فاعلاتن	مفاعلن	فعلن

ب)

محمّد کآفرینش هست خاکش

هزاران آفرین بر جان پاکش

نظامی

پایه‌های آوایی	مُ حَم مد کا	فَ ری نِش هس	ت خا کش
	هِ زا ران آ	فَ رین بر جا	نِ پا کش
وزن	فاعلاتن	مفاعلن	مفاعی (فعولن)

وزن ناهمسان است.

پ)

با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است

ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت

فرخی یزدی

پایه‌های آوایی	با آن کِ	جی بُ جا مِ		مَ نز ما لُ		می تُ هیست
	ما را فَ	را غَ تی ست		کِ جم شی دِ		جم نَ داشت
وزن	مفعولُ	فاعلاتُ		مفاعیلُ		فاعِلن
پایه‌های آوایی	با آن کِ جی		بُ جا مِ مَ		نز ما لُ می		تُ هیست
	ما را فَ را		غَ تی ست کِ		جم شی د جم		نَ داشت
وزن	مستفعلن		مفاعِلُ		مستفعلن		فَعل

ت)

آتش حبّ الوطن چو شعله فروزد

از دل مؤمن کند به مجمره اسپند

ادیب الممالک فراهانی

پایه‌های آوایی	آ تَ شِ حب	بُل وَ طن چُ	شع لِ فُ رو	زن
	از د لِ مو	من کُ ند بِ	مج مَ رِ اس	پند
وزن	مفتعلن	فاعلات	مفتعلن	فع

۳- کدام بیت‌ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان‌اند؟

الف)

چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست

سخن شناس نه ای، جان من، خطا اینجاست

حافظ

پایه‌های آوایی	چُ بش نَ وی	سُ خَ نِ اَه	لِ دل مَ گو	کِ خَ طاست
	سُ خن شِ نا	س نِ ئی جا	نِ من خَ طا	این جاست
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فَِعلن

ب)

جانا نظری که ناتوانم

بخشا که به لب رسید جانم

عراقی

پایه‌های آوایی	جا نا نَ ظَ	ری کِ نا تَ		وا نم
	بخ شا کِ بِ	لب رِ سی د		جا نم
وزن	مستفعل	فاعلاتُ		فع لن
پایه‌های آوایی	جا نا نَ	ظَ ری کِ نا	تَ وا نم
	بخ شا کِ	بِ لب رِ سی	دِ جا نم
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

پ)

برداشته دل ز کار او بخت

درماند پدر به کار او سخت

نظامی

پایه‌های آوایی	بر دا ش تِ	دل زِ کا رِ		او بخت
	در ما ند پِ	دَر بِ کا رِ		او سخت
وزن	مستفعل	فاعلاتُ		فع لن
پایه‌های آوایی	بر دا ش	تِ دل زِ کا	رِ او بخت
	در ما ند	پِ دَر بِ کا	رِ او سخت
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

ت)

بیا به خانهٔ آلاله‌ها سری بزنیم

ز داغ با دل خود حرف دیگری بزنیم

قیصرامین پور

پایه‌های آوایی	ب یا بِ خا	نِ یِ آ لا	لِ ها سَ ری	بِ زَ نیم
	ز دا غ با	دِ لِ خُد حر	فِ دی گَ ری	بِ زَ نیم
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فعلن

۴- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.
الف)

همّت طلب از باطن پیران سحرخیز

زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند

فروغی بسطامی

پایه‌های آوایی	هم مَت طَ لَ	هم مَت طَ لَ		پی را نِ سَ		حر خیز
	زی را کِ یِ	گُ زی د ام		کِ مَ پرس		بی دند
وزن	مستفعلُ	مستفعلُ		مستفعلُ		مستف
نشانه‌های هجایی	– – U U	– – U U		– – U U		– –
پایه‌های آوایی	هم مَت طَ	لَ بز با طِ	نِ پی را نِ		سَ حر خیز
	زی را کِ	یِ کی را زِ	دُ عا لم طَ		لَ بی دند
وزن	مفعول	مفاعیل	مفاعیل		فعولن
نشانه‌های هجایی	– – U	U – – U	U – – U		U – –

ب)

کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز

باشد که بازبینیم دیدار آشنا را

حافظ

پایه‌های آوایی	کش تی شِ		کَس تِ گا نیم		ای با د		شر طِ بر خیز
	با ز بی نیم		با ز بی نیم		دی دا رِ		آ شِ نا را
وزن	مفعول		فاعلاتن		مفعول		فاعلاتن
نشانه‌های هجایی	– – U		– U – –		– – U		– U – –
پایه‌های آوایی		کش تی شِ کَس		تِ گا نیم		ای با د شر	طِ بر خیز
		با شد کِ با		ز بی نیم		دی دا رِ آ	شِ نا را
وزن		مستفعلن		فعولن		مستفعلن	فعولن
نشانه‌های هجایی		– – U –		U – –		– – U –	U – –

پ)

ای سرو بلند قامت دوست

وه وه که شمایلت چه نیکوست!

سعدی

پایه‌های آوایی	ای سر وِ	بُ لن د قا		مَ تِ دوست
	وه وه کِ	شَ ما یِ لت		چِ نی کوست
وزن	مفعول	مفاعلن		فعولن
نشانه‌های هجایی	– – U	U – U –		U – –
پایه‌های آوایی	ای سر وِ ب		لن د قا مَ	تِ دوست
	وه وه کِ شَ		ما یِ لت چِ	نی کوست
وزن	مفعول		فاعلات	فع لن
نشانه‌های هجایی	– – U		– U – U	– –

ت)

‌لبخند تو خلاصهٔ خوبی‌هاست

لَختی بخند، خندهٔ گل زیبا است

قیصر امین پور

پایه‌های آوایی	لَب خَن د	تُ خ لا صِ		یِ خو بی هاست
	لَخ تی ب	خنـ د خنـ د		یِ گل زی باست
وزن	مفعولُ	فاعلات		مفاعیلن
نشانه‌های هجایی	– – U	– U – U		U – – –
پایه‌های آوایی	لَب خَن د ت		خَ لا صِ یِ		خو بی هاست
	لَخـ تی ب خَنـ		د خنـ د یِ		گل زی باست
وزن	مستفعلن		مفاعِلُ		مفعولن
نشانه‌های هجایی	– – U –		U – U U		– – –

۵- بیت ادیب الممالک را در خودارزیابی شمارهٔ ۲ از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.
مضمون این بیت بر وطن دوستی استوار است.
انسان با ایمان در مقابل دشمنان برای دفاع از وطن می‌ایستد و سر فدا می‌کند. به عبارت دیگر شاعر عشق به وطن را چون آتشی می‌داند که از شعلهٔ آن انسان با ایمان در دل خود به وطن عشق می‌ورزد و جان خود را در این راه فدا می‌کند.