راغب اصفهانی در فرق “انزال” و “تنزیل” آورده است:
“فرق بین انزال و تنزیل در وصف قرآن و ملائکه این است که تنزیل مختص به جایی است که فرستادن قرآن به پراکندگی و مرتبه‌ای بعد مرتبه، اشاره می‌کند، ولی انزال عام است و تنزیل را هم شامل می‌شود.(۱)
“تنزیل” که نامی از نام‌های قرآن است، اسم فعلی است از ماده نزّل (مصدر باب تفعیل) به معنای فرو فرستادن، یا مصدری است در جای مفعول (تنزیل به جای مُنَزّل) که برای مبالغه آمده است؛ یعنی بر آن تأکید دارد که کتابی فرود آمده از جانب خدا و نه دیگری.(۲)(۳)
اما گفته راغب که معنای تدریج در تنزیل نهفته است، جای تأمل دارد؛ چه این که خدای متعال می‌فرماید: ” یَسْئلُکَ أَهْل‌ُ الْکِتَـَب‌ِ أَن تُنَزِّل عَلَیْهِم کِتَـَبًا مِّن السَّمَآءِ… ؛(۴) اهل کتاب از تو می‌خواهند کتابی از آسمان (یک جا) بر آنها نازل کنی…”(۵) بنابراین ؛ تنزیل هم معنای فرود آمدن یک دفعه و یک جا را می‌رساند و به معنای تدریجی منحصر نیست.(۶)
با این حال به نظر می‌رسد معانی “انزال” و “تنزیل” در بسیاری آیات، به ویژه آیات ذیل، همراه با فرق یاد شده در دفعی و تدریجی است.(در این مورد روایات تفسیری نیز می‌تواند قرینه مناسبی باشد و بسیاری از مفسران بر این عقیده‌اند.)
ـ “إِنَّـآ أَنزَلْنَـَه فِی لَیْلَه الْقَدْرِ ؛(۷) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.”
ـ ” إِنَّـآ أَنزلْنه فِی لَیْلَه مُّبَـرکَه إِنَّا کُنَّا مُنذِرِین ؛(۸) ما آن را در شبی پربرکت نازل کردیم.”
ـ “وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَـَه لِتَقْرَأَه و عَلَی النَّاس عَلَی مُکْث وَ نَزَّلْنَـَه تَنزِیلاً ؛(۹) و قرآنی را پراکنده کردیم تا با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم.”
افزون بر معنای یاد شده، برخی محققان فرق دیگری را نیز برای آن دو قائل شده‌اند، و آن این که در انزال جهت صدور فعل از فاعل ملاحظه می‌شود؛ یعنی فرو فرستادن وحی از سوی خدا؛ ولی در تنزیل جهت وقوع و تعلق آن به مفعول لحاظ می‌شود؛ یعنی وحی بر پیامبر۹.(۱۰)
“نزول” مصدر و به معنای وارد شدن و یا جای گیر شدن است.(۱۱) نظر به هیچ یک از معانی دفعی و تدریجی و یا جهت صدور و وقوع ندارد.
منابع:
۱. معجم مفردات الفاظ القرآن، الراغب الاصفهانی، ماده نزل، للمکتبه المرتضویه.
۲. الروض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح رازی، تهران، ۵ ـ۱۳۳۴، ج ۸، ص ۳۰۶۲.
۳. تاریخ قرآن، محمود رامیار، ص ۱۸۲ ـ ۱۸۳، انتشارات امیرکبیر، چ دوم، تهران ۱۳۶۲ ش.
۴. نسأ،آیه ۱۵۳.
۵. و نیز بنگرید: اسرأ، ۹۲ و انعام، ۳۷ و بقره، ۱۰۵ و… .
۶. ر.ک: تاریخ قرآن، ص ۱۸۳.
۷. قدر،آیه۱.
۸. دخان،آیه ۳.
۹. اسرأ،آیه ۱۰۶.
۱۰. ر.ک: التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ج ۱۲، ص ۸۸، ماده “نزل”، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول، تهران، ۱۳۷۱ ش.
۱۱.تاریخ قرآن، ص ۱۸۱.
نزول در لغت به معنای”فرو افتادن” از بلندی است، «نَزَلَ عَن دابَتِه» یعنی از اسبش فرود آمد یا افتاد[۱] و نزول دفعی در اصطلاح قرآن و علوم قرآن عبارت از نزول یکباره و جمعی قرآن، از سوی خداوند بر قلب پیامبر (ص) در شب قدر است.[۲]
نزول دفعی قرآن در آیات منابع:
از کنار هم قرار دادن آیات ذیل؛
«شَهرُ رَمَضان الَّذی اُنِزلَ فیه القُرءان …»[۳]
«ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شده »
«إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ مُبارَکهٍ…»[۴]
«ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم»
«إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ القَدرِ»[۵]
«ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم»
به این نتیجه می رسیم که قرآن در یک شب نازل شده است.
از تدبر در آیات مربوط به نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان و تعبیر «انزال» در هر سه آیه در مقابل «تنزیل» بر می آید که منظور این آیات نزول دفعی قرآن است[۶] و همچنین شاهد دیگر بر اینکه قرآن نزول دفعی دارد این است که در بعضی از آیات قرآن تعبیر به «انزال» و در بعضی دیگر تعبیر به «تنزیل» شده است، از پاره ای از متون لغت استفاده می شود که تنزیل معمولاً در مواردی گفته می شود که چیزی تدریجاً و به صورت پراکنده نازل شده، اما «انزال» مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی را شامل می شود هم نزول دفعی را [۷] و جالب اینکه در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارک رمضان است تعبیر به «انزال» شده که با نزول دفعی هماهنگ است.[۸]
نزول دفعی قرآن در روایات
۱- حفص بن غیاث می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم قرآن چگونه می گوید: «شَهرُ َرمَضانَ الَّذی اُنزِل فیهِ القُرءَان…» در حالی که در طول بیست سال از اول تا آخر نازل شده است؟ امام (ع) فرمودند:
«یک مرتبه به بیت المعمور نازل شده، سپس نزولش در طول بیست سال بوده است».[۹]
۲- سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت:
« قرآن شب قدر به طور کامل به آسمان دنیا فرود آمد، آنگاه خداوند هر قسمتی را بعد از قسمت دیگر بر پیغمبر نازل می کرد»[۱۰]
آنچه از آیات و روایات استفاده می شود این است که قرآن کریم دارای نزول دفعی بوده، اما اینکه منزل و مأوای قرآن بعد از نزول دفعی کجا بوده اقوالی وجود دارد که عبارتند از :
۱- قرآن به صورت یکپارچه در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده است.[۱۱] ۲- قرآن به بیت المعمور (خانه ای است در آسمان که ملائکه پیرامون آن طواف میکنند)[۱۲] که در آسمان چهارم قرار دارد نازل شده است.[۱۳]
۳- محل نزول قرآن قلب مبارک پیامبر (ص) بوده است.[۱۴]
حکمتهای نزول دفعی قرآن
۱- سر فرود آوردن قرآن به طور کامل به آسمان دنیا برای بزرگداشت شأن قرآن و کسی که بر او نازل شده، بوده است.
۲- قرآن یکجا به آسمان دنیا فرود آمد تا آنچه خداوند با برانگیختن پیامبری نصیب امت کرده بود به آنها تسلیم کند.
۳- یکجا فرود آمدن قرآن به آسمان دنیا، تکریم و گرامی داشتن بنی آدم و تعظیم مقام آنها نزد ملائکه است.[۱۵]
[۱] . ترجمه مفردات، راغب، اصفهانی، مترجم غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۲، چ اول، ج ۳ ص ۳۱۴
[۲] . تفسیر نمونه؛ مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴، چ اول ج ۲۱ ص ۱۴۹
[۳] . بقره، ۲/۱۸۵
[۴] . دخاان، ۴۴/۳
[۵] . قدر، ۹۷/۱
[۶] . ترجمه المیزان؛ طباطبائی، محمدحسین، مترجم موسوی همدانی، قم، جامعۀ مدرسین، ۱۳۷۴، چ پنجم، ج ۲ ص ۲۰
[۷] . ترجمه مفردات، پیشین، ج ۳ ص ۳۱۵
[۸] . تفسیر نمونه، پیشین، ج ۲۱ ص ۱۴۹
[۹] . درسنامۀ علوم قرآنی ؛ جوان آراسته، حسین، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷، چ اول ص ۸۲، اصول کافی؛ کلینی، بیروت، دارالتعارف المطبوعات، ۱۴۱۱، ج ۲ ص ۵۹۲
[۱۰] . ترجمه الاتقان؛ سیوطی، حائری قزوینی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳، چ اول، ج ۱ ص ۱۵۱ و ۱۵۲
[۱۱] . همان
[۱۲] . ترجمه تفسیر المیزان، پیشین، ج ۱۹ ص ۸
[۱۳] . درسنامۀ علوم قرآنی، پیشین، ص ۸۶
[۱۴] . ترجمه تفسیر المیزان، پیشین، ج ۲ ص
[۱۵] . ترجمه الاتقان، پیشین، ج ۱ ص ۱۵۵- ۱۵۶
در ترجمه آیات از ترجمه آیت اله مکارم شیرازی استفاده شده است.
قرآن مجموعه آیات و سوره های نازل شده بر پیامبر اسلام است که پیش ازهجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور پراکنده نازل شده است.سپس گرد آوری شده و به صورت مجموعه کتاب در آمده است.
نزول قرآن تدریجی،آیه آیه و سوره سوره،بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر صلی الله علیه و آله ادامه داشته است.در دوران حیات پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه پیش آمدی رخ می داد یامسلمانان با مشکلی روبرو می شدند،در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیانا پاسخ به سؤال های مطرح شده،مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد.
این مناسبت ها و پیش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شان نزول می نامند،که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.این نزول پراکنده،قرآن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد.زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی یک جا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید: و قال الذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جمله واحده… ،کسانی که کفر ورزیده اند گفتند:چرا قرآن یک جا بر او نازل نگردیده؟ …».
در جواب آنان آمده: کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا (۱) ،این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم و[از این رو]آن را به تدریج بر تو خواندیم ».
در جای دیگر می گوید: و قرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا (۲) ،قرآنی که با آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ برمردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم ».
منابع:
۱- فرقان ۲۵:۳۲.
۲- اسراء ۱۷:۱۰۶.
۳- طور ۵۲:۴۸.
===================================
فرق اصطلاح‌های انزال، نزول و تنزیل چیست؟
پاسخ:
معانی “انزال” و “تنزیل” در بسیاری آیات، به ویژه آیات ذیل، همراه با فرق یاد شده در دفعی و تدریجی است.(در این مورد روایات تفسیری نیز می‌تواند قرینه مناسبی باشد و بسیاری از مفسران بر این عقیده‌اند.)
ـ “إِنَّـآ أَنزَلْنَـَه فِی لَیْلَه الْقَدْرِ ؛(قدر،آیه۱) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.”
ـ ” إِنَّـآ أَنزلْنه فِی لَیْلَه مُّبَـرکَه إِنَّا کُنَّا مُنذِرِین ؛(دخان،آیه ۳) ما آن را در شبی پربرکت نازل کردیم.”
ـ “وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَـَه لِتَقْرَأَه و عَلَی النَّاس عَلَی مُکْث وَ نَزَّلْنَـَه تَنزِیلاً ؛(اسرأ،آیه ۱۰۶) و قرآنی را پراکنده کردیم تا با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم.”
افزون بر معنای یاد شده، برخی محققان فرق دیگری را نیز برای آن دو قائل شده‌اند، و آن این که در انزال جهت صدور فعل از فاعل ملاحظه می‌شود؛ یعنی فرو فرستادن وحی از سوی خدا؛ ولی در تنزیل جهت وقوع و تعلق آن به مفعول لحاظ می‌شود؛ یعنی وحی بر پیامبر(ص).(۱)
“نزول” مصدر و به معنای وارد شدن و یا جای گیر شدن است.(۲) نظر به هیچ یک از معانی دفعی و تدریجی و یا جهت صدور و وقوع ندارد.
پرسش:
نزول دفعی و تدریجی را توضیح دهید؟
پاسخ:
نزول در لغت به معنای”فرو افتادن” از بلندی است، «نَزَلَ عَن دابَتِه» یعنی از اسبش فرود آمد یا افتاد(۳) و نزول دفعی در اصطلاح قرآن و علوم قرآن عبارت از نزول یکباره و جمعی قرآن، از سوی خداوند بر قلب پیامبر (ص) در شب قدر است.(۴)
از تدبر در آیات مربوط به نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان و تعبیر «انزال» در هر سه آیه در مقابل «تنزیل» بر می آید که منظور این آیات نزول دفعی قرآن است(۵) و همچنین شاهد دیگر بر اینکه قرآن نزول دفعی دارد این است که در بعضی از آیات قرآن تعبیر به «انزال» و در بعضی دیگر تعبیر به «تنزیل» شده است، از پاره ای از متون لغت استفاده می شود که تنزیل معمولاً در مواردی گفته می شود که چیزی تدریجاً و به صورت پراکنده نازل شده، اما «انزال» مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی را شامل می شود هم نزول دفعی را (۶) و جالب اینکه در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارک رمضان است تعبیر به «انزال» شده که با نزول دفعی هماهنگ است.(۷)
نزول قرآن تدریجی،آیه آیه و سوره سوره،بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر صلی الله علیه و آله ادامه داشته است.در دوران حیات پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه پیش آمدی رخ می داد یامسلمانان با مشکلی روبرو می شدند،در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیانا پاسخ به سؤال های مطرح شده،مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد.
این مناسبت ها و پیش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شان نزول می نامند،که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.این نزول پراکنده،قرآن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد.زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی یک جا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید: و قال الذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جمله واحده… ،کسانی که کفر ورزیده اند گفتند:چرا قرآن یک جا بر او نازل نگردیده؟ …».
در جواب آنان آمده: کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا (فرقان ۲۵:۳۲.) ،این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم و[از این رو]آن را به تدریج بر تو خواندیم ».
پرسش:
قرآن کریم به یکباره در شب قدر نازل شده یا به صورت تدریجی و در طول بیست و سه سال ؟
پاسخ:
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می توان دسته بندى کرد:
یک.آیاتى که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آیه ۱۸۵ سوره «بقره»، آیه ۳ سوره «دخان» و آیه ۱ سوره «قدر».
دو آیاتی که بر نزول تدریجى قرآن در طول ۲۰ تا ۲۳ سال دلالت دارد؛ مانند آیه ۱۰۶ سوره «اسراء» و آیه ۳۲ سوره «فرقان»
۱. بیشتر اهل سنت و برخى از علماى شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضى و ابن شهر آشوب)، پاسخ داده اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه اى را می توان به زمان شروع آن نسبت داد.(۸)از اینرو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی گیرد.
۲. برخى گفته اند: مقصود از «رمضان»، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنى، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل می شد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش صلى الله علیه وآله می خواند. فخر رازى این احتمال را داده است(۹). بدیهى است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفى می گردد.
۳. به نظر برخى: معناى طایفه اول این است که آیات قرآن در ماههاى رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماههاى رمضان، صحیح است.(۱۰)
۴. برخى – ازجله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر – در بیت العزّه یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول ۲۰ یا ۲۳ سال به صورت تدریجى، بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخى شواهد روایى است. براى نمونه امام صادق علیه السلام می فرماید: «قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل می گردیده است»(۱۱)
۵. برخى دیگر از علماى شیعه (۱۲) گفته اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به «بیت المعمور» شده است.
۶. علامه طباطبایی رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعى و تدریجى معتقد است: «انزال» همان نزول دفعى است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و «تنزیل» همان نزول تدریجى است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می گردد. این دیدگاه برگرفته از برخى شواهد قرآنى است؛ از جمله: «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ»؛ (هود (۱۱)، آیه۱).
منابع:
۱. التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ج ۱۲، ص ۸۸، ماده “نزل”، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول، تهران، ۱۳۷۱ ش.
۲. تاریخ قرآن، ص ۱۸۱.
۳. ترجمه مفردات، راغب، اصفهانی، مترجم غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۲، چ اول، ج ۳ ص ۳۱۴
۴. تفسیر نمونه؛ مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴، چ اول ج ۲۱ ص ۱۴۹
۵. ترجمه المیزان؛ طباطبائی، محمدحسین، مترجم موسوی همدانی، قم، جامعۀ مدرسین، ۱۳۷۴، چ پنجم، ج ۲ ص ۲۰
۶ . ترجمه مفردات، پیشین، ج ۳ ص ۳۱۵
۷ . تفسیر نمونه، پیشین، ج ۲۱ ص ۱۴۹.
۸. محمد هادى معرفت، التمهید، ج ۱، ص ۱۱۳.
۹. التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۸۵.
۱۰. سید قطب، فى ظلال القرآن، ج ۲، ص ۷۹.
۱۱. صدوق، الاعتقادات، ص ۱۰۱ ؛ بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۲۵۰.
۱۲. تفسیر صافى، ج ۱، ص ۴۱.و ابو عبداللَّه زنجانى .تاریخ قرآن، ص ۱۰.
============================
کلمات «نزّلنا» و «انزلنا»، هر دو از ریشه «نزل» به معنای «فرود آمدن از بلندی» هستند، [۱] امّا با توجّه به این که «نزّلنا» به باب تفعیل (تنزیل) و انزلنا به باب افعال (انزال) رفته، گرچه خصوصیت هر دو باب، متعدی کردن فعل لازم است، اما می توان معنای دقیق تری را برای تفاوت میان دو باب در نظر گرفت که در بیان این تفاوت از جهت مفهومی به سه بیان از مفسران بسنده می شود:
- «تنزیل» در جایی است که نازل کردن دفعی نباشد، بلکه تدریجى باشد؛ ولى «انزال» اعمّ است، و به انزال تدریجى و دفعى اطلاق مى شود(عام و خاص مطلق). [۲]
- «تنزیل» در جایی است که نازل کردن تدریجى باشد، ولی «انزال» فقط بر نزول دفعى اطلاق می شود(تباین). [۳]
- واژه «نزول» به معناى «پائین آمدن و وارد شدن از نقطه بلند» است، و فرق میان «انزال» و «تنزیل» این است که انزال به معناى نازل کردن دفعى و یک پارچه است، و تنزیل به معناى نازل کردن تدریجى است. [۴]
[۱] . فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۷، ص ۳۶۷، انتشارات هجرت، چاپ دوم، قم، ۱۴۱۰ ق.
[۲] . « و الفَرْقُ بَیْنَ الإِنْزَالِ و التَّنْزِیلِ فی وَصْفِ القُرآنِ و الملائکهِ أنّ التَّنْزِیل یختصّ بالموضع الذی یُشِیرُ إلیه إنزالُهُ مفرَّقاً، و مرَّهً بعد أُخْرَى، و الإنزالُ عَامٌّ»؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى، ص ۷۹۹، دارالعلم الدار الشامیه، چاپ اول، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ ق.
[۳] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۹، ص ۳۷۰، ناشر دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش.
[۴] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، محمد باقر، ج ۲، ص ۱۸، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ ش.